กรียเตติ กิจฺจํ, กิจฺจยํ วา, หญฺญเตติ ฆจฺจํ, หจฺจํ วา, ภรียเตติ ภจฺจํฯ
คุ-ทพฺเพ, คุยเต คพฺพํ, ปฏิสลฺลียเต ปฏิสลฺยํฯ
วิเสสวิธานํ –
ภร-ภรเณ, ภริตพฺพนฺติ ภาริยํ, หริตพฺพนฺติ หาริยํ, ภาเชตพฺพนฺติ ภาชิยํ, ภาเชยฺยํ, อุปาสิตพฺพนฺติ อุปาสิยํ, อิจฺฉิตพฺพนฺติ อิจฺเฉยฺยํ, อธิคนฺตพฺพนฺติ อธิคเมยฺยํ อิจฺจาทิฯ
รุนฺธิตพฺพนฺติ รุนฺเธยฺยํ, ฉินฺทิตพฺพนฺติ ฉินฺเทยฺยํ, เฉชฺชํ อิจฺจาทิฯ
ทิพฺพิตพฺพนฺติ ทิพฺเพยฺยํ, ทิพฺพํ, พุชฺฌิตพฺพนฺติ พุชฺเฌยฺยํ, โพเธยฺยํ, โพชฺฌํ อิจฺจาทิฯ
โสตพฺพนฺติ สุเณยฺยํ, ปาปุณิตพฺพนฺติ ปาปุเณยฺยํ, สกฺกุณิตพฺพนฺติ สกฺกุเณยฺยํ, น สกฺกุเณยฺยํ อสกฺกุเณยฺยํ อิจฺจาทิฯ
ตนิตพฺพนฺติ ตาเนยฺยํ, ตญฺญํ, กาตพฺพนฺติ การิยํ, กยฺยํฯ
โจเรตพฺพนฺติ โจเรยฺยํ, เถนียเต เถยฺยํ, นสฺส ปรรูปตฺตํ, จินฺเตตพฺพนฺติ จินฺเตยฺยํ, น จินฺเตยฺยํ อจินฺเตยฺยํ, อจินฺติยํ, มนฺเตยฺยํ, มนฺติยํ, เวทิยํ, เวเทยฺยํ อิจฺจาทิฯ
ติติกฺเขยฺยํ, วีมํเสยฺยํ อิจฺจาทิ จ โยเชตพฺพานิฯ
อิติ ณฺยาทิปจฺจยราสิฯ
ออาทิปจฺจยราสิ
อถ อ, อณ, ฆก, ฆณปจฺจยนฺตา วุจฺจนฺเตฯ
[783] ภาวการเกสฺวฆณฆก [‘ภาวการเกสฺวฆณฆกา’ (พหูสุ)]ฯ
ภาเว ฉสุ การเกสุ จ กฺริยตฺถา ปรํ อ, ฆณ, ฆกปจฺจยา โหนฺติ กมฺมาทิมฺหิ วา อกมฺมาทิมฺหิ วาฯ
[784] กฺวจณฯ
กมฺมุปปทมฺหา กฺริยตฺถา ปรํ กตฺตริ เอว กฺวจิ อณ โหติฯ
อ, อณ, ฆก, ฆณฯ
อมฺหิ ตาว –
อคฺคํ ชานาตีติ อคฺคญฺโญ, วํสํ ชานาตีติ วํสญฺโญ, มคฺเค ติฏฺฐตีติ มคฺคฏฺโฐ-ปุริโส, มคฺคฏฺฐา-อิตฺถี, มคฺคฏฺฐํ-ญาณํฯ เอวํ ผลฏฺโฐ, ถลฏฺโฐ, ชลฏฺโฐ, ปพฺพตฏฺโฐ, ภูมฏฺโฐฯ
โค วุจฺจติ ญาณํ สทฺโท จ, ควํ ตายติ รกฺขตีติ โคตฺตํ, ปริโต ภยํ ตายติ รกฺขตีติ ปริตฺตํ, อนฺนํ เทตีติ อนฺนโทฯ เอวํ วตฺถโท, วณฺณโท, ยานโท, สุขโท, ทีปโท, จกฺขุโท, ทายํ อาททาตีติ ทายาโท, ปารํ คนฺตุํ เทตีติ ปารโท-รโสฯ
อนฺนํ ททาตีติ อนฺนทโท, ทฺวิตฺตํ ปุพฺพสฺส รสฺโส จฯ
ปุรินฺทโท, มหาวุตฺตินา ปุรสทฺเท อสฺส อิตฺตํ พินฺทาคโม จฯ
สพฺพํ ททาตีติ สพฺพทโท, สจฺจํ สนฺเธตีติ สจฺจสนฺโธ, ชนํ สนฺเธตีติ ชนสนฺโธฯ
กกุ วุจฺจติ คุณราสิ, กกุํ สนฺเธตีติ กกุสนฺโธ, คาโวปาติ รกฺขตีติ โคโป-ปุริโส, โคปสฺส ภริยา โคปีฯ
กสฺสํ วุจฺจติ เขตฺตํ, กสฺสํ ปาติ รกฺขตีติ กสฺสโปฯ
ภู วุจฺจติ ปถวี, ภุํ ปาติ รกฺขตีติ ภูโปฯ เอวํ ภูมิโปฯ
ปาเทน มูเลน ปถวีรสํ อาโปรสญฺจ ปิวตีติ ปาทโป, สุฏฺฐุ ภาติ ทิพฺพตีติ สุโภ, น มมายตีติ อมโม, ทฺเว อนตฺเถ ลาติ คณฺหาตีติ พาโล, พหุํ ลาติ คณฺหาตีติ พหุโล, ราหุ วิย ลาติ คณฺหาตีติ ราหุโล, อาทีนํ
ทุกฺขํ วาติ พนฺธตีติอาทีนโว, อณฺณํ อุทกราสิํ วาติ พนฺธตีติ อณฺณโว อิจฺจาทิฯ
อณมฺหิ –
[785] อาสฺสาณาปิมฺหิ ยุกฯ
ณาปิวชฺชิเต ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร อาทนฺตสฺส ธาตุสฺส อนฺเต ยุก โหติ, ยาคโมติ อตฺโถฯ
ญาตพฺโพ พุชฺฌิตพฺโพติ ญาโย-ยุตฺติ, ญายติ อมตํ ปทํ เอเตนาติ ญาโย-อริยมคฺโค, ปฏิจฺจ ติฏฺฐตีติ ปติฏฺฐาโย, ทาตพฺโพติ ทาโย-อามิสทาโย, ธมฺมทาโย, ขีรํ ปิวตีติ ขีรปาโย, ธญฺญํ มินาตีติ ธญฺญมาโย, วาติ คจฺฉตีติ วาโย อิจฺจาทิฯ
อิวณฺเณสุ อมฺหิ ตาว –
เอติ ปวตฺตตีติ อาโย, สเมตีติ สมโย, เวติ วินสฺสตีติ วโย-มนฺทาทิ, วิคมนํ วินสฺสนํ วโย-ภงฺโค, อุทยนํ อุทโย, สมุทยนํ สมุทโย, สมุเทติ ผลํ เอเตนาติ วา สมุทโย, อติจฺจ อยนํ ปวตฺตนํ อจฺจโย, ปฏิจฺจ ผลํ เอติ เอตสฺมาติ ปจฺจโย, กิณนํ กโย, วิกฺกิณนํ วิกฺกโย, ขียนํ ขโย, ขียนฺติ เอตฺถาติ วา ขโย, ราคสฺส ขโย ราคกฺขโย, จยนํ จโย, อาจโย, อุจฺจโย, สมุจฺจโย, อุปจโย, ธมฺมํ วิจินนฺติ เอเตนาติ ธมฺมวิจโย, ชยนํ ชโย, วิชโย, ปราชโย, นิยฺยติ เอเตนาติ นโย-วิธิ, วิเนติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา วินโย, สุเขน เนตพฺโพ ญาตพฺโพติ สุนโย, ทุกฺเขน เนตพฺโพ ญาตพฺโพติ ทุนฺนโย, ปาตพฺโพติ ปโย-ชลํ ขีรญฺจฯ
ริ-กมฺปเน, นิจฺจํ รยนฺติ ผนฺทนฺติ ทุกฺขปฺปตฺตา สตฺตา เอตฺถาติ นิรโย, อลฺลียนํ อาลโย, นิลิยนํ นิลโย, สยนํ สโย, ภุโส เสนฺติ เอตฺถาติ อาสโย, อชฺฌาสโย, วิเสเสน เสนฺติ เอตฺถาติ วิสโย, นิสฺสาย นํ เสติ ปวตฺตติ เอตฺถาติ นิสฺสโย, อุปนิสฺสโย, อนุเสตีติ อนุสโย อิจฺจาทิฯ
อณมฺหิ –
อยนํ วฑฺฒนํ อาโย, อายมฺหา อเปโต อปาโย, อาเยน อุเปโต อุปาโย, สมุเทติ เอตฺถาติ สมุทาโย, สมเวติ เอตฺถาติ สมวาโย, ปริยาโย, วิปริยาโย, เนตพฺโพติ นาโย [ญาโย?], นียติ เอเตนาติ วา นาโย, ภูมิยํ เสตีติ ภูมิสาโย อิจฺจาทิฯ
อุวณฺเณสุ อมฺหิ ตาว –
จวนํ จโว, ชวนํ ชโว, อภิตฺถวนํ อภิตฺถโว, ภุสํ ทวติ หิํสตีติ อุปทฺทโว, สนฺธวนํ สนฺธโว, มิตฺตภาเวน สนฺธโว มิตฺตสนฺธโว, ภวตีติ ภาโว, วิภวนํ วิภโว, สมฺภวนํ สมฺภโว, สมฺภวติ เอตสฺมาติ วา สมฺภโว, อธิภวนํ อธิภโว, อภิภโว, ปริภโว, ปราภวนํ วินสฺสนํ ปราภโว, รวตีติ รโว-สทฺโท, ลุนนํ ลโว, ปสวตีติ ปสฺสาโว, อาสวตีติ อาสโว, ปฏิมุขํ สวนํ ปฏิสฺสโว อิจฺจาทิฯ
อณมฺหิ –
ภวนํ ภาโว, ภวนฺติ สทฺท, พุทฺธิโย เอเตนาติ ภาโว, สาลิํ ลุนาตีติ สาลิลาโว, กุจฺฉิเตน สวติ สนฺทตีติ กสาโว อิจฺจาทิฯ
เอทนฺเตสุ อณมฺหิ –
มหาวุตฺตินา เอสฺส อายตฺตํ, มนฺตํ อชฺเฌตีติ มนฺตชฺฌาโย, วชฺชาวชฺชํ อุเปจฺจ ฌายตีติ อุปชฺฌาโย-เถโร, อุปชฺฌายินีเถรีฯ
เท-ปาลเน , อตฺตนิ นิลีนํ ทยติ รกฺขตีติ ทาโย, มิคทาโย, ตนฺตํ วายตีติ ตนฺตวาโยฯ
วฺเห-อวฺหาเน, วฺหียตีติ วฺหโย-นามํ, รสฺสตฺตํ, อาปุพฺโพ อวฺหโย อิจฺจาทิฯ
อเนกพฺยญฺชเนสุ อมฺหิ ตาว –
กมนํ กโม, ปกฺกโม, อภิกฺกโม, ปฏิกฺกโม, จงฺกมติ เอตฺถาติ จงฺกโม, หิตํ กโรตีติ หิตกฺกโร, ทุกฺเขน กาตพฺโพติ ทุกฺกโร-อตฺโถ, ทุกฺกรา-ปฏิปทา, ทุกฺกรํ-กมฺมํ, สุเขน กาตพฺโพติ สุกโร, อีสํ กาตพฺโพติ อีสกฺกโร, ทีปํ กโรตีติ ทีปงฺกโร, อลุตฺตสมาโสฯ
อาคจฺฉตีติ อาคโม, อาคมนํ วา อาคโม, สงฺคมนํ สงฺคโม, สมาคโม, ปคฺคณฺหนํ ปคฺคโห, สงฺคณฺหนํ สงฺคโห, สงฺคยฺหนฺติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา สงฺคโห, อนุคฺคโห, ปฏิคฺคโห, คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, กาเม อวจรตีติ กามาวจโร, อุรํ ฉาเทตีติ อุรจฺฉโท, ชิรติ เอเตนาติ ชโร, เวสฺสํ ตรตีติ เวสฺสนฺตโร, อลุตฺตสมาโสฯ
รเถ อตฺถรตีติ รถตฺถโร, อสฺสตฺถโร, อริํ ทเมตีติ อรินฺทโม, ภคํ ทรติ ภินฺทตีติ ภคนฺทโร, ยุคํ รวิ’นฺทุทฺวยํ ธาเรตีติ ยุคนฺธโร, ธมฺมํ ธาเรตีติ ธมฺมธโร, ปชฺชเตติ ปทํ, สิกฺขา เอว ปทํ สิกฺขาปทํ, สุเขน ภริตพฺโพติ สุภโร, ทุกฺเขน ภริตพฺโพติ ทุพฺภโร, น มรตีติ อมโร-เทโว, นิยมนํ นิยโม, สํยมนํ สํยโม, สิรสฺมิํ รุหตีติ สิโรรุโห, สุเขน ลพฺภตีติ สุลโภ, ทุกฺเขน ลพฺภตีติ ทุลฺลโภ, สํวริตพฺโพติ สํวโร, วุจฺจตีติ วโจ, สุพฺพโจ, ทุพฺพโจ, วาริํ วหตีติ วาริวโห, สรติ คจฺฉตีติ สโร, มนํ หรตีติ มโนหโร อิจฺจาทิฯ
อณมฺหิ –
กมุ-อิจฺฉา, กนฺตีสุ, กาเมตีติ กาโม, กามียตีติ วา กาโม, อตฺถํ กาเมตีติ อตฺถกาโม, กรณํ กาโร, ปกาโร, อากาโร, วิกาโร, อุปกาโร, อปกาโร, กุมฺภํ กโรตีติ กุมฺภกาโร, รถกาโร, มาลกาโร, สงฺขรณํ สงฺขาโร, สงฺขรียตีติ วา สงฺขาโร, สงฺขโรตีติ วา สงฺขาโร, ปริกฺขาโร, ปุรกฺขาโร, คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ กามา เอตฺถาติ คาโม, คณฺหาตีติ คาโห, ปตฺตํ คณฺหาตีติ ปตฺตคาโห, รสฺมิํ คณฺหาตีติ รสฺมิคาโห, วิจรณํ วิจาโร, อุเปจฺจ จรตีติ อุปจาโร, คามํ อุเปจฺจ จรตีติ คามูปจาโร, ชิรติ หิรี ภิชฺชติ เอเตนาติ ชาโร, กิจฺเฉน ตริตพฺโพติ กนฺตาโร, มหาวุตฺตินา กิจฺฉสฺส กตฺตํ, พินฺทาคโม, วาฬกนฺตาโร, ยกฺขกนฺตาโร, อตฺถรณํ อตฺถาโร, กถินสฺส อตฺถาโร กถินตฺถาโร, ทรติ ภินฺทติ กุลวิภาคํ คจฺฉติ เอเตน ชเนนาติ ทาโร, กุํ ปถวิํ ทาเรตีติ กุทาโร, รสฺส โล, กุทาโลฯ
ภุโส กฺริยํ ธาเรตีติ อาธาโร, ปตฺตาธาโร, ปฏิสนฺธารณํ ปฏิสนฺธาโร, ปชฺชติ เอเตนาติ ปาโท, อุปฺปชฺชนํ อุปฺปาโท, ปฏิจฺจ สมุปฺปชฺชนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, ภริตพฺโพ วหิตพฺโพติ ภาโร, สมฺภรียติ สนฺนิจียตีติ สมฺภาโร, โพธิสมฺภาโร, ทพฺพสมฺภาโร, มาเรตีติ มาโร, กิเลสมาโร, ขนฺธมาโร, มจฺจุมาโร, นิยาเมตีติ นิยาโม, ธมฺมนิยาโม, กมฺมนิยาโม, อารูหตีติ อาโรโห, รุกฺขํ อารูหตีติ รุกฺขาโรโห, หตฺถาโรโห, อสฺสาโรโห, รถาโรโห, ลพฺภตีติ ลาโภ, ปฏิลาโภ, นิวรณํ นิวาโร, ปริวาเรตีติ ปริวาโร, วหตีติ วาโห, อาวาโห, วิวาโห, สรติ อทฺธานํ ปวตฺตตีติ สาโร, วิรูเปน ปฏิสรณํ ปุนปฺปุนํ จินฺตนํ วิปฺปฏิสาโร, ปหรณํ ปหาโร, อาหาโร, นีหาโร, วิหาโร, อภิหาโร, ปริหาโรฯ
[786] หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ [ก. 591; รู. 544; นี. 1195]ฯ
ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร หนสฺส ฆาโต โหติฯ
หนนํ ฆาโต, วิหญฺญนํ วิฆาโต, อุปหนนํ อุปฆาโต, ปฏิหนนํ ปฏิฆาโตฯ
ฆกปจฺจเย วุทฺธิ นตฺถิ, ‘มนานํ นิคฺคหีต’นฺติ ธาตฺวานุพนฺธสฺสปิ นสฺส นิคฺคหีตํ วคฺคนฺโต จ, ‘กคา จชานํ ฆานุพนฺเธ’ติ ฆานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร ธาตฺวนฺตานญฺจ, ชานํ ก, คา โหนฺติ, นิปจฺจตีติ นิปโกฯ
ภนฺช-ภิชฺชเน วิภาเค จ, ภญฺชนํ ภงฺโค, วิภชฺชนํ วิภงฺโค, วิภชียนฺติ ธมฺมา เอตฺถ, เอเตนาติ วา วิภงฺโค, ขนฺธวิภงฺโค, ธาตุวิภงฺโคฯ
รนฺช-ราเค, รญฺชนํ รงฺโค, รญฺชนฺติ สตฺตา เอตฺถาติ รงฺโคฯ
สนฺช-สงฺเค, สญฺชนํ สงฺโค, ปสชฺชนํ ลคฺคนํ ปสงฺโค, อาสชฺชตีติ อาสงฺโค, อุตฺตริ อาสงฺโค อุตฺตราสงฺโคฯ
สช-สชฺชเน, อติสชฺชนํ สมฺโพธนํ อติสคฺโค, คสฺส ทฺวิตฺตํฯ
นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค, ปฏินิสฺสคฺโค, วิสฺสชฺชนํ วิสฺสคฺโค, สํสชฺชนํ มิสฺสีกรณํ สํสคฺโค, ยุชฺชติ เอตฺถาติ ยุคํ, กลิยุคํ, สกฏยุคํ, ปิตามหยุคํ, นิตุทนํ นิตุโท, ปนุทนํ ปนุโท, อุทฺธํ ภิชฺชตีติ อุพฺภิโท, โกวิทตีติ โกวิโท, ปกาเรน กุชฺฌตีติ ปกุโธ, พุชฺฌตีติ พุโธ-ปณฺฑิโต, มุยฺหตีติ โมมูโห, โลลุปฺปตีติ โลลุปฺโป, อาทิทฺวิตฺตํ โอตฺตญฺจ อิจฺจาทิฯ
ฆณปจฺจเย-ปจนํ ปาโก, ปจฺจตีติ วา ปาโก, วิปาโก, วิวิจฺจนํ วิเวโก, สิญฺจนํ เสโก, อภิเสโก, โสจนํ โสโก, จชนํ จาโค, ภชนํ ภาโค, ภุญฺชนํ โภโค, สห โภโค สมฺโภโค, ปริโภโค, อาภุชนํ อาโภโค, โอภุชนํ โอโภโคฯ
ยช-ปูชายํ, ยชนํ ยาโค, อามิสยาโค, ธมฺมยาโค, ยุชฺชนํ โยโค, ปโยโค, อาโยโค, วิโยโค, อนุโยโค, อุปยุชฺชิตพฺโพติ อุปโยโค, ลุชฺชตีติ โลโก, มหาวุตฺตินา คสฺส กตฺตํ, กามโลโก, รูปโลโก, สํวิชฺชนํ สํเวโค อิจฺจาทิฯ
[787] อนฆณสฺวาปรีหิ โฬ [ก. 614; รู. 581; นี. 1219]ฯ
อา, ปรีหิ ปรสฺส ทหสฺส โฬ โหติ อน, ฆณปจฺจเยสุฯ
ปริทยฺหนํ ปริฬาโห, ‘ทหสฺส ทสฺส โฑ’ติ วิกปฺเปน ฑาเทโส, ทยฺหนํ ฑาโห, ทาโห วาฯ
อิติ ออาทิปจฺจยราสิฯ
อนปจฺจยราสิ
อถ อนปจฺจยนฺตา วุจฺจนฺเตฯ
[788] อโนฯ
ภาเว จ ฉสุ การเกสุ จ กฺริยตฺถา อนปจฺจโย โหติ, อาทนฺเตสุ ปรสฺสรโลโป, อโลเป ยาคโมฯ
